1 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
2 - Discours historique sur l'apocalypse /
Bey jeder Erdichtung nehmlich verursacht nicht so wohl die Fabel selbst, als vielmehr das Genie und die Kunst, womit sie behandelt wird, bey den Zuschauern das Vergnügen. „Denn derje nige, sagt Wehrenfels, * erlangt einen allgemeinen Beyfall, derjenige ergötzt durchgän gig, welcher alle Personen, Sitten und Leiden schaften, die er auf der Bühne vorstellen will, vollkommen, und so viel möglich, mit lebendigen Farben abschildert; welcher die Auf merksamkeit der >Zuhörer zu fesseln, und ihrem Busen alle Bewegungen mitzutheilen weis, die er ihnen mitzutheilen für gut befindet.„ Denn nicht nur deswegen gefällt die Komödie, weil sie andrer abgeschmackte und lächerliche Handlungen, den Augen und Gemüthern dar stellet; (denn dieses thut eine jede gute Satyre) sondern auch weil sie eine einfache und für sich selbst angenehme Begebenheit so abhandelt, daß sie überall die Erwartung des Zuschauers unterhält, und durch dieses Unterhalten Vergnügen und Beyfall erwecket. Denn wie hätten sonst fast alle Stücke des Terenz, so viel wir deren von ihm übrig haben, und auch einige des Plautus, als zum Exempel die Gefangnen, in welchen durch die Darzwischenkunft eines Simo, eines Chremes, eines Phädria, eines Hegio, ein großer Theil derselben, nicht nur nicht scherzhaft, sondern vielmehr ernsthaft wird;
* Jn angeführter Rede S. 367.
Abhandlung für das wie hätten sie, sage ich, sonst gefallen können? Wenn nun aber zu dem Ergötzen nicht nothwendig eine lächerliche Handlung erfordert wird; wenn vielmehr eine jede Fabel, die der Wahr heitnachahmet, und Dinge enthält, welche des Sehens und Hörens würdig sind, die Gemüther vergnügt: warum sollte man denn nicht auch dann und wann der Komödie einen ernsthaften, seiner Natur nach aber angenehmen Jnhalt, geben dürfen? * „Auch alsdann empfinden wir eine wunderbare Wollust, wenn wir mit einer von den Personen in der Komö die eine genaue Freundschaft errichten, für sie bekümmert sind, für sie uns ängstigen, mit ihr Freund und Feind gemein haben, für sie stille Wünsche ergehen lassen, bey ihren Gefahren uns fürchten, bey ihrem Unglücke uns betrüben, und bey ihrer entdeckten Unschuld und Tugend uns freuen.„ Es giebt viel Dinge, welche zwar nicht scherzhaft, aber doch deswegen auch nicht traurig sind. Ein Schauspiel, welches uns einen vornehmen Mann, der ein gemeines Mägdchen heyrathet, so vor die Augen stellet, daß man alles, was bey einer solchen Liebe abgeschmacktes und ungereimtes seyn kann, genau bemerket, wird ergötzen. Doch laßt uns diese Fabel verändern. Laßt uns setzen, der Entschluß des vornehmen Mannes sey nicht abgeschmackt, sondern vielmehr aus gewissen Ursa=*Wehrenfels am angeführten Orte.
rührende Lustspiel. chen löblich, oder doch wenigstens zu billigen; sollte wohl alsdann die Seltenheit und Rühm lichkeit einer solchen Handlung weniger ergötzen, als dort die Schändlichkeit derselben? Der Herr von Voltaire hat eine Komödie dieses Jn halts, unter dem Titel Nanine, verfertiget, welche Beyfall auf der Bühne erhalten hat; und man kann auch nicht leugnen, daß man nicht noch mehr dergleichen Handlungen, welche Erstaunen erwecken, und dennoch nicht romanenhaft sind, erdenken und auf das gemeine Leben anwenden könne, als welches von dem Gebrauche selbst gebilliget wird.