46 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
47 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
48 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
49 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
50 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
51 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
52 - Pro Comoedia commovente /
Venio ad alterum dubitationis caput, comoedias, quas dicimus mouentes, sibi ipsas aduersari, ita, vt, si commouere velint, aut non possint simul ridere hominum ineptias etvitia, aut, si faciant vtrumque, neque sint comoediaeomnino, neque tragoediae, sed his interpositum atque medium quiddam, vt ad eas transferri possit hoc, quod OVIDIVS de Minotauro dicit, eum esse Semibouemque virum, semiuirumque bouem. Hoc quicquid reprehensionis est, facile confici posse puto exemplis iis, quae frequentia habemus apud Francicosscriptores dramaticos. Si enim Destouchesius, Chaussaeus,Marivaux, Voltarius, Faganus, aliique, quorum sunt nomina et scripta regiones nostras diu peruagata, vna saltem alteraque comoedia feliciter praestant id, quod quaerimus, vt, conseruata hilaritate atque vi comica, sint etiam suo locoanimi motus, ab argumento sponte profecti, in quibus sibi placeant audientes; quid amplius ad rem probandam afferri debebit? Atque, etiam si nulla nobis faueant exempla, tamen, rem commode posse fieri, pateat ex ipsa diuersa natura personarum, quas in scenam comicus producit. Cum enim, vti supra ostendimus, malis moribus bonos possit recte opponere, et illorum deformitatem horum venustate reddere insigniorem; cumque haec ipsa morum atque animi honestas, si satis declarari debeat, poscat res arduas, et ad tempus minus prosperas, quibus vim suam exerat: his materiaefabulae innexis et scienter tractatis, ea comoedia, quae in deridendis vitiis maxime versatur, nihilo minus audientiumanimos grauiori aliquo motu poterit demulcere. Magna omnino cautio adhibenda est, vt hoc suo loco et tempore, et, quantum satis est, fiat; imo sibi magis, quam oratori, comicus, pectora nostra inflammaturus, dictum putet, nihil citius inarescere quam lacrumas. Inprimis curandum est, ne, scena vna aliqua hilarissima vix dum peracta, mox ad scenam grauiorem ruamus; quo facto, animus. a risu , quo quiete relaxatur, statim ad pleniorem humanitatis sensum traductus et abreptus, non minus sentiret molestiae, quam oculus, ex opaco loco in multum solem subito conuersus. Multo minus honestiori personae ea occasione, qua spectatorumanimos ferit , tanquam comes, adiungenda est valde ridicula; neque quicquam, nisi animis satis ad id praeparatis, in hoc genere tentandum est, neque diutius immorandum iisdem affectibus. Reseruatis igitur sceniscommouentibus commodo loco, qui ἐν τῇ ἐπιτάσ fabulae, saepissime ἐν τῇ ͷαταϛςοφῇ inueniri solet, comoedia munere suo satyrico rite fungi, nihiloque minus perturbare poteritanimum. Multum omnino huc pertinet ipsius fabulae, quam doceas, constitutio et quasi structura. Si enim ea, quae praeter spem accidere sinis feliciter, aut infeliciter, et quae occasionem praebent commotionibus , ita sunt repetita a moribus , personarum, vt ferme aliter non potuissent eue-nire: tunc spectator, admiratione captus et verosimilitudine, personae amicus aut inimicus, motui libenter se permittet, et cum voluptate mox irascetur, mox dolebit, mox vicibus eius personae, cui maxime faueat, prae gaudio illacrimabitur. Eo modo, quod pace b. l. afferam, affici solent spectatores eius comoediae, cui a sortitionis tessera nomen est, vltimo actu. Vxor Damonis, atque Carolina, pueIla, ob mores suos spectatoribus sunt charae. Illa iam desperauerat de recuperanda tessera, qua sibi decem millia thalerorum, venerant, dolueratque vicem suam honestissime. Ecce venit Carolina, et praeter spem, quod perdidise putauerat, affert affini suae, idque amantissimo animo. Exoritur nunc inter vtramque nobile beneuolentiae, et deinde, inter Carolinam et amatorem ipsius, amoris certamen; quod cum natura sua, tanquam gratissimum spectaculum, ad commouendum valeat, neque sit e longinquo petitum, sed in rei natura prorsus positum, et ab ipsis characteribus sponte profectum, non modo ille exitus non repugnatcomoediae, sed potius, ceteris omnibus satis tractatis, prodest. Mihi certe comoedia, quae, cum ingeniumaudientium detinuit, ita finit, vt et animus suauiter commoueatur, non magis peccare videtur, ac coena, quae ministrato, quantum satis erat, vino leuiori, poculo demum aliquo fortiori incalescentes conuiuas dimittit.
53 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
54 - Pro Comoedia commovente /
Si finis comoediae generatim animi libera est oblectatio, eaque efficitur apta imitatione vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit genus actionum humanorum, vnum quod risum , alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus, mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos, artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius, caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316. edit. Lips.55 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
56 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
57 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
58 - Pro Comoedia commovente /
At enim aliud genus est, quod magis in vitio esse videtur, propterea, quod ioci et sales minus ibi
dominantur, quam, affectus; deinde, quod
primariae eius personae aut non sunt plebeiae et vitiosae, sed
nobilioris conditionis, moribuselegantibus et sermone cultiori vtentes, aut si vel maxime habent vitia,
tamen non ea, quae facile in plebemcadant. Cuius ferme generis comoediae sunt Philosophi amantes apud
Destouchesium, Melanide apud Chaussaeum, Pupilla apud Faganum, Sidney apud Gressettum. Quoniam vero ea persona, a
qua potissimum fabula pendet, aut bonae notae est, aut tamen non in eo
vitii genere posita, quod magnopere risum moueat, inde omnino quaeri
potest, quanam in re conueniat eiusmodi ludus cum indole comoediae. Quamuis enim
plerumque interiecti sint hilariores characteres et quodam modo ridiculi ; tamen, reliquis praeualentibus, satis apparet, hos appositos tantum
eo consilio esse, vt illi variarentur, non autem necessario, vti eos, a
quibus ipsa fabula repetenda esset. Iam
facile largior, eiusmodi fabulas non capi
angustis illis limitibus, quibus comoedia
circumscribi solet, sed illud quaero, debeantne illi limites ita promoueri
ac proferri, vt huic dramatis generi locus sit? Si
finis comoediae generatim animi libera est
oblectatio, eaque efficitur apta imitatione
vitae priuatae: facilis erit via ad inueniendas aeque ac constituendas
diuersas comoediae formas. Cum enim duplex sit
genus actionum humanorum, vnum quod risum ,
alterum quod grauiores animi motus excitet: duplex comoediae, tanquam vitae imitatricis, erit forma; vna illa quae risui, altera quae grauioribus mentis
motibus ciendis sit accommodata; cum tandem actiones sint, quae ex diuersis, quibus constant, partibus, ac
diuersis, a quibus suscipiuntur, personis, consideratae, vtrumque efficere
possint: erit et mixtum comoediae genus, ex quo
est e.c. Cyclops apud Euripidem, Gloriosus apud Destouchesium. Quod praeclare vidit nuper defunctus,
mihique desideratissimus amicus, SCHLEGELIVS, Professor apud Danos,
artis dramaticae decus perpetuum. Viede sis, quae ex aliqua eius,
caeteroquin inedita, super hoc genere commentatione relata sunt in
animaduersionibus ad BATTAEI libellum, Les beaux Arts
reduits à un même principe, nuper conuersum e gallica in linguam vernaculam, p. 316.
edit. Lips.Quod si comoediae finis permittit, quid
impedit, quo minus fiat? Auctoritas maiorum?
Quasi vero scelus esset, tentare aliquid, quod
illi intentatum reliquerunt, aut abire a maioribus eadem de caussa, qua in
ceteris eos sequimur? Nonne HORATIVS adeo dicit?
Nec minimum meruere decus, vestigia Graeca
Ausi deserere. Si non licet docere fabulas, nifi eas, quae
exacte respondeantARISTOPHANEIS, PLAVTINIS, imo et TERENTIANIS; valde timeo, ne parum consulatur et bonismoribus, et aetatis nostrae genio. Num eam fabulam, quae a vita communi euocata est, et ita
tractatur cum virtute, vt et delectet et doceat,
qui est finis omnis dramatis, quia comoediae
definitio, a veteribus tradita, non satis in eam conuenit, eam igiture
theatro proscribendam putabimus? An ea de caussa inepta et monstri similis
erit? Iis in rebus, quae sentiri et sensu
iudicari possunt, vox naturae, opinor, haud paullo maior veriorque est,
quam praeceptorum. Quae olim in scena vsu
comprobata fuerant dramata, ab iis deinde regulae desumtae sunt.
Itaque liceat nobis eodem beneficio frui, et, si
qua est, praeter veterem, comoediaefor-ma, quae placeat, quae plausum ferat, vno verbo,
quae delectet et prosit, ceterum communes et immutabiles dramatisleges non violet, sed in fabula describenda et
distribuenda, atque in hominum moribus et naturis
pingendis, diligenter seruet; cur de ea potius querendum, quam gratulandum nobis esse existimemus? Putasne, si
inepta ista esset, de qua loquimur, comoedia,
rem, tam ineptam, simul et prudentum et populi approbationem mouere
posse? Scimus autem eiusmodi ludos multo cum plausu Parisiis, aliisque
locis, iteratis vicibus, esse acceptos, facilemque adanimosaditum inuenisse. Quod si plurimi tali dramate
cum voluptate afficiuntur, paucos, qui nihil eiusmodi sentire posse perhibent, Accommodari posse videtur comoediae nostrae id quod CICERO de oratione aliqua, probanda
an improbanda, contra BRVTVM disputat. Tu artifex, inquit, quid quaeris amplius? Delectatur
audiens multitudo et ducitur oratione et quasi voluptate quadam perfunditur.
Quid habes, quod disputes? Gaudet, dolet, ridet, plorat, fauet, audit,
contemnit, inuidet, ad miserationem inducitur, ad pudendum, ad pigendum,
irascitur, miratur, sperat, timet: haec proinde accidunt, vt eorum, qui
adsunt, mentes verbis et sententiis et actione tractantur. Quid est quod
expectectur docti alicuius sententia? Quod enim probat multitudo, hoc idem
doctis probandum est. Denique hoc specimen est popularis iudicii, in quo
nunquam fuit populo cum doctis intelligentibusque dissensio. CIC. in
BRUTO. p. 569. s. edit. Elzeu. quid multum
morabimur? Sunt, quibus et hilarior comoedia
nullo modo faciat satis, neque
timen ea de caussa bona esse desinit. Ast deprehenduntur in comoediis, quae mouentes esse volunt, ieiunae,
frigidiusculae, atque insulsae multae? Quid tum?
Mihi non est sermo de quauis misera fabella. Quin et ab altera parte multas
eas-que ineptissimas inuenire possis, quarum
auctores non accusari possunt, communes
neglexisse regulas; immo vero principem regulam,
vt cum BOILAVIOIn not. ad vers. I.
Artis Poët.
loquar, non tenuerunt. Nempe caruerunt ingenio
venusto. Iam quando idem accidit scriptoribus comoediae huius recentioris,
culpa non in rem ipsam conferenda est. Vere autem si volumus iudicare,
quale illi pretium sit statuendum, eam ad communem dramatis finem, vti monui, referamus necesse est. Sine dubio comoedia ad delectandum inuenta est,
sed quoniam nulla est delectatio, a regulis artis
profecta et honesta, cui non aliqua vtilitas adhaerescat, comoedia quoque
ad vtilitatem spectare dici potest et debet. Prius illud obtinetur tum ipso fabulae argumento, tum personarum
aptis, nouis, et variatis characteribus.
Delectatio ex argumento fabulae gignitur primum,
cum expectatio et mouetur et sustinetur; deinde
cum eidem satisfit aliter, ac ab initio visum erat, vbique legibus
verosimilitudinis diligenter seruatis. Quod quidem adeo verum est, vt res,
siue vere gesta, siue ficta, quamuis natura sua maxime admirabilis, in
scenam producta, tamen, si non sit verosimilis, nullo modo delectet.
Respicere exemplar vitae morumque iubebo
Doctum imitatorem. Scilicet in omni fictione non tam ipsa fabula, quamingenium et artificium eius tractandae, parit
voluptatem audientibus. Is enim omne punctum
fert, ait WEREN- FELSIVS,Orat. cit. p.
367. is delectat, qui personam, mores, affectus, quoscunque demum in
scena repraesentare vult, optime, et viuis, quantum fieri potest,
coloribus depingit, spectatoressuos in rem
praesentem deducit, et quoscunque cupit, in eorum pectoribus animi
motus imprimit. Neque vero solum ideo
placere dicatur comoedia, quod aliorumactiones absurdas, et risui mouendo
aptas, oculis animisque defigit, (id enim et bona
satyra praestat) sed quod in argumento vno, et in se suaui, exponendo ita
versatur, vt spectatoris animum vbique expectatione suspensum habeat,
eum commode detineat et exerceat, atque ita exercendo et persuadendo
voluptatem et approbationem moueat. Quo modo enim delectare potuissent
ferme omnes, quas habemus, Fabulae Terentii, imo non nullae Plauti, tan- quam Captiuei, in quibus, ob interuenientes
Simones, Chremetes, Phaedrias, Hegiones, non solum magna pars fabulae
non est ludicra, sed potius seria. Sin autem ad hanc quaestionem
delectationis non pertinet necessario actio ridicula; si omnis fabula,
veritatisaemula, atque rebus, auditu visuque dignis, distincta, demulcet
animos; cur non argumentum etiam grauius, dulce tamen natura sua, ad
comoediam, non nunquam adhiberi queat? Tunc quoque mirificam sentimus voluptatem,WERENFELS. eod. l. cum arctam
quasiamicitiam cum certa in comoedia
persona inimus, pro hac laboramus, pro hac solliciti sumus, cum hac
amicos inimicos communes habemus, pro
hac tacita vota fa-cimus, huius periculis metuimus,
huius malis dolemus, huius innocentia et virtute detecta gaudemus.
Multa non sunt iocosa, neque tamen ideo tristia. Delectabit fabulal, quae nobis virum, summo loco atque genere
ortum, cum puella infimae conditionis
matrimonium ineuntem, ita ante oculos ponit, vt,
quae inepte et absurde in hoc amoris genere fieri possint, declaret. Sed
mutemus statum fabulae. Non sit ineptum
illud viri consilium, sed iustis de caussis aut laudabile, aut probabile
saltem; minusne hic delectabit raritas et honestas rei, quam ibi
turpitudo? Extat huius argumenti comoedia apud Voltarium, Nanine inscripta, quam plausum in theatro tulisse accepimus;
neque negari debet, posse excogitari, et ad vitam priuatam accommodari
eiusmodi facta, quae moueant admirationem, neque
sapiant fabulas romanenses, vsu id ipsum comprobante.
59 - Pro Comoedia commovente /
Accedendum iam nobis est ad ipsos characteres bonos, qui obtinere solent in ea, de qua
quaeritur, comoedia, atque videndum, quo modo
inde voluptas delectatioque oriri possit. Cuius
rei ratio sine dubio in natura hominum et vi
admirabili virtutis quaeratur. Etenim in noftra potestate non est,
approbare velimus, nec ne, quod recte, honeste ac laudabiliter fiat.
Naturali harum rerum pulchritudine et specie ducimur: atque etiam
pessimus quisque, inuitus quasi, sibi placet in praestantia animispectanda, qua neque praeditus fuit vnquam, neque,
vt esset, elaborauit. Ii igitur, in quibus aliqua
magna eaque, popularis, virtus elucet, quemadmodum in vsu atque
consuetudine vitae, ita et in theatro
cari gratique nobis esse solent. Parum tamen hoc
foret, nisi alia accederent. Ipsavirtus, in scenam producta, magis placet,
quam in vita hominum. Etenim cum inuidia, in conspiciendo et fruendo viro bono, saepe vna cum admiratione
nascatur, tamen ea in simulacro virtutis videndo
abest; inuidiae autem loco, excitatur in animo dulcis superbiae sensus et
amoris sui ipsius. Intelligentes enim, ad quem praestantiae gradum
humana natura euehi possit, nos nobis ipsis aliquid magni esse
videmur. Nos itaque ipsi nobis placemus in illis fictis personis, eoque
magis virtus in scena nos detinet, quod et faciles mores imponuntur bonis
personis, et illa ipsa bonitas, vbique aequabilis et sibi similis, a naturamagis donata videtur, quam labore et
studio parata. Verbo, sicuti in ridiculis scenae personis, nobis ipsis
plaudimus, quod non videmur eorum similes: ita contra, bonos spectandocharacteres, de naturae nostrae bonitate
nobis gratulamur, id quod in virtutibus heroicis,
in quibus tragoediaversatur, minus euenire
solet, cum nimium a communi conditione sint remotae. Intelligo quid contra
dici possit. Etenim dicat aliquis, quoniam quotidianarum rerum fictio
nullum sui desiderium aut admirationem faciat, adeoque necesse sit, vt virtus in scena maior et
splendidior proponatur, quam vitae consuetudo vsusque ferat, consequi inde
videri, vt eiusmodi morum notationes, tanquam veritatem excedentes, minus, quam sat est, placeant. Quod
omnino timendum esset, nisi ars accederet, quae, quod in chara-ctere formando exprimendoque videatur modum ac naturam superare, apte iuuaret; quo fit, vt, quod
vsu non frequentatur, probabile tamen videatur. Abhorreret fabula ab approbatione spectatorum, quae puellae
infimi loci personam elegantiorem, ingenio moribusque conspicuam,
imponeret. Nam
Si dicentis erunt fortunis absona dicta,
Romani tollent equites peditesque cachinnum. Sed si fingamus, eam puellam a primis inde annis in illustrem aliquam familiam deductam, occasionem
morum etingenii excolendi inuenisse: tum, quae antea erat improbabilis persona, fiet probabilis. Multo minus
eximii mores et sensus animi generosi nos offendent in illis, quos
honesta domo ortos et cum cura educatos
sciamus. Neque huius loci verosimilitudo tam
veritate rei, quam hominum opinione, metienda est, ita, vt huc non
pertineat, sintne re ipsa, et quam multi sint eiusmodi laudabiles homines;
sed vt satis sit, multos eiusmodi quid videri esse. Quod etiam in
vitiorum characteribus locum inuenit, qui non desinunt nobis probari,
quamuis excedant exemplar vitae communis. Eleganter super hac re disserit auctor libelli, qui inscribitur, Beyträge zur Historie und
Aufnahme des Theaters, p. 266. ss. Sic Auarus in comoedia, quamuis auarior
fingatur exemplis quotidianis, tamen non
displicebit. Tanta est Thrasonis apud Terentium dementia, vt Gnathoni seruulisque, tanquam militibus, ad arma conuocatis, cum imperio praesit, vbi standum, quid cuique
faciendum sit, prae-cipiat: cuius militis gloriosi licet
nullum vnquam fortasse extiterit exemplum, tamen Thrasonis persona, quia
reliqua cum gloriosis communia habet, ad veritatis speciem se commendat. Idem accidit ab altera parte, vt
personae alicuius bonitas, quae exsuperat, reliquis rebus, a
verosimilitudine non abhorrentibus, ratione aliqua adiuuetur, vel
temperetur. Sunt praeterea in nobis ipsis
varii sensus, qui faciant, vt eiusmodi characteribus fides haberi possit,
neque appareat id, quod in iis abundet. Optamus
tacite, nisi virtutis, tamen vtilitatis specie
capti, vt boni sint quam plurimi; et quicquid, in imagine aliqua, cum laude
tribuitur humanae naturae, nobis ipsis tribui
putamus. Inde fieri solet, vt boni characteres, quamuis praestantissimi et
omne exemplum superantes, praesidium in
excellenti de nobis ipsis opinione et virtutum vtilitate inueniant. Qui
characteres, si ob eam, quam afferunt delectationem, merito fabulis
adhibentur, multo magis, vtilitatis ratione habita, admittendi sunt. Improborum imagines solum declarant,
quid inepte, quid peruerse, quid turpiter fiat; bonorum autem, quid recte, quid pulchre, quid cum laude.
Illae a vitiis reuocant vel deterrent, hae ad virtutemsequendamspectantes cohortantur et adducunt. Et
sicuti parum est, scire, quid dedeceat, et sibi
cauere discere ab eo, quod in omnium reprehensionem facile incurrat:
ita maius et fructuosius sane est, intelligere, quid vere pulchrum sit, atque velut in imagine videre, qui et
quales esse debeamus. Neque solum sermones, bonis personis accommodati
et attributi, eam vim habent; sed ea ipsa, quae in fabula
laudabiliter ab iis acta finguntur, quae sunt oculis subiecta fidelibus,
nobis in rebus humanis exemplum pulchri atque honesti sponte adferunt. Vt
itaque eiusmodi fabulae ex recepto
vulgarique artis vsu nomencomoediae non possint
iure vindicare; tamen beneficiis atque
priuilegiis comoediae dignae erunt, tum quia delectare, tum quia valde
prodesse, atque ita iis accedere possunt dramatibus, quae laudatissimus WERENFEL-SIVSc. l. his verbis
desiderat: Tales denique sint comoediae
nostrae, quas PLATO in republica
sua, tolera- ret, quas Cato cum
voluptate aspiceret, quas Vestales sine pudicitiae laesione spectare
possent, et, quod caput eft, quas Christianos homines et agere et
spectare decet. Certe qui ad scribendas comoedias animum
appulerunt, ii non male fecisse putandi sunt, si inter alia etiam id
operam dederunt, vt fabulae vis ac ratio
vehementiorem aliquem humanitatis sensum
excitaret, quem vel lacrumae, testes commotionis, consequerentur. Quotus
enim quisque est, qui non nunquam eo modo
perturbari nolit, qui non interdum eam voluptatem, qua animus totus
quasi perfundatur et inundetur, anteponat huic, quae non nisi summas
animi extremitates, vt ita loquar, adluat. Lacrumae, a comoedia expressae, similes sunt pluuiae mitiori, quae segetes non solum laetas, sed et
frugiferas reddit. Haec omnia non eo dicta sint, vt comoedia vetus
illa hilarior de iusta sua possessione depellatur, (imo vero maneat illi
aeterna auctoritas atque dignitas!) sed vt in consortium societatemque
veniat haec recentior, quae, vulgaribus ferme exhaustis
characteribus, nouos, copiosioremque adeo fabulae
materiam, praebet, ac sermonum genus variat. Si qui sunt, qui ea solum de
causa comoediae interesse velint, vt in
effusiores soluantur cachinnos, hos Terentii atque Destouchesii aliique huius generis Comici non admodum curabunt:
iis vero displicuisse, quos nihil, nisi effrenata
et barbara iocandi petulantia, delectet, non adeo
magnum dedecus videbitur. Iudicabunt et post nos iudices, his quoque
seruiendum. Fuit Flaccus, qui,
auctoritate critica vfus, pronunciauit: At proaui nostri Plautinos et numeros et Laudauere
sales; nimium patienter vtrumque (Ne dicam stulte) mirati.
Erunt fortasse aliquando, qui reprehendant, nos in ferendacomoedia mouente nimium impatientes, ne dicam
asperos, fuisse.
60 - Pro Comoedia commovente /
Accedendum iam nobis est ad ipsos characteres bonos, qui obtinere solent in ea, de qua
quaeritur, comoedia, atque videndum, quo modo
inde voluptas delectatioque oriri possit. Cuius
rei ratio sine dubio in natura hominum et vi
admirabili virtutis quaeratur. Etenim in noftra potestate non est,
approbare velimus, nec ne, quod recte, honeste ac laudabiliter fiat.
Naturali harum rerum pulchritudine et specie ducimur: atque etiam
pessimus quisque, inuitus quasi, sibi placet in praestantia animispectanda, qua neque praeditus fuit vnquam, neque,
vt esset, elaborauit. Ii igitur, in quibus aliqua
magna eaque, popularis, virtus elucet, quemadmodum in vsu atque
consuetudine vitae, ita et in theatro
cari gratique nobis esse solent. Parum tamen hoc
foret, nisi alia accederent. Ipsavirtus, in scenam producta, magis placet,
quam in vita hominum. Etenim cum inuidia, in conspiciendo et fruendo viro bono, saepe vna cum admiratione
nascatur, tamen ea in simulacro virtutis videndo
abest; inuidiae autem loco, excitatur in animo dulcis superbiae sensus et
amoris sui ipsius. Intelligentes enim, ad quem praestantiae gradum
humana natura euehi possit, nos nobis ipsis aliquid magni esse
videmur. Nos itaque ipsi nobis placemus in illis fictis personis, eoque
magis virtus in scena nos detinet, quod et faciles mores imponuntur bonis
personis, et illa ipsa bonitas, vbique aequabilis et sibi similis, a naturamagis donata videtur, quam labore et
studio parata. Verbo, sicuti in ridiculis scenae personis, nobis ipsis
plaudimus, quod non videmur eorum similes: ita contra, bonos spectandocharacteres, de naturae nostrae bonitate
nobis gratulamur, id quod in virtutibus heroicis,
in quibus tragoediaversatur, minus euenire
solet, cum nimium a communi conditione sint remotae. Intelligo quid contra
dici possit. Etenim dicat aliquis, quoniam quotidianarum rerum fictio
nullum sui desiderium aut admirationem faciat, adeoque necesse sit, vt virtus in scena maior et
splendidior proponatur, quam vitae consuetudo vsusque ferat, consequi inde
videri, vt eiusmodi morum notationes, tanquam veritatem excedentes, minus, quam sat est, placeant. Quod
omnino timendum esset, nisi ars accederet, quae, quod in chara-ctere formando exprimendoque videatur modum ac naturam superare, apte iuuaret; quo fit, vt, quod
vsu non frequentatur, probabile tamen videatur. Abhorreret fabula ab approbatione spectatorum, quae puellae
infimi loci personam elegantiorem, ingenio moribusque conspicuam,
imponeret. Nam
Si dicentis erunt fortunis absona dicta,
Romani tollent equites peditesque cachinnum. Sed si fingamus, eam puellam a primis inde annis in illustrem aliquam familiam deductam, occasionem
morum etingenii excolendi inuenisse: tum, quae antea erat improbabilis persona, fiet probabilis. Multo minus
eximii mores et sensus animi generosi nos offendent in illis, quos
honesta domo ortos et cum cura educatos
sciamus. Neque huius loci verosimilitudo tam
veritate rei, quam hominum opinione, metienda est, ita, vt huc non
pertineat, sintne re ipsa, et quam multi sint eiusmodi laudabiles homines;
sed vt satis sit, multos eiusmodi quid videri esse. Quod etiam in
vitiorum characteribus locum inuenit, qui non desinunt nobis probari,
quamuis excedant exemplar vitae communis. Eleganter super hac re disserit auctor libelli, qui inscribitur, Beyträge zur Historie und
Aufnahme des Theaters, p. 266. ss. Sic Auarus in comoedia, quamuis auarior
fingatur exemplis quotidianis, tamen non
displicebit. Tanta est Thrasonis apud Terentium dementia, vt Gnathoni seruulisque, tanquam militibus, ad arma conuocatis, cum imperio praesit, vbi standum, quid cuique
faciendum sit, prae-cipiat: cuius militis gloriosi licet
nullum vnquam fortasse extiterit exemplum, tamen Thrasonis persona, quia
reliqua cum gloriosis communia habet, ad veritatis speciem se commendat. Idem accidit ab altera parte, vt
personae alicuius bonitas, quae exsuperat, reliquis rebus, a
verosimilitudine non abhorrentibus, ratione aliqua adiuuetur, vel
temperetur. Sunt praeterea in nobis ipsis
varii sensus, qui faciant, vt eiusmodi characteribus fides haberi possit,
neque appareat id, quod in iis abundet. Optamus
tacite, nisi virtutis, tamen vtilitatis specie
capti, vt boni sint quam plurimi; et quicquid, in imagine aliqua, cum laude
tribuitur humanae naturae, nobis ipsis tribui
putamus. Inde fieri solet, vt boni characteres, quamuis praestantissimi et
omne exemplum superantes, praesidium in
excellenti de nobis ipsis opinione et virtutum vtilitate inueniant. Qui
characteres, si ob eam, quam afferunt delectationem, merito fabulis
adhibentur, multo magis, vtilitatis ratione habita, admittendi sunt. Improborum imagines solum declarant,
quid inepte, quid peruerse, quid turpiter fiat; bonorum autem, quid recte, quid pulchre, quid cum laude.
Illae a vitiis reuocant vel deterrent, hae ad virtutemsequendamspectantes cohortantur et adducunt. Et
sicuti parum est, scire, quid dedeceat, et sibi
cauere discere ab eo, quod in omnium reprehensionem facile incurrat:
ita maius et fructuosius sane est, intelligere, quid vere pulchrum sit, atque velut in imagine videre, qui et
quales esse debeamus. Neque solum sermones, bonis personis accommodati
et attributi, eam vim habent; sed ea ipsa, quae in fabula
laudabiliter ab iis acta finguntur, quae sunt oculis subiecta fidelibus,
nobis in rebus humanis exemplum pulchri atque honesti sponte adferunt. Vt
itaque eiusmodi fabulae ex recepto
vulgarique artis vsu nomencomoediae non possint
iure vindicare; tamen beneficiis atque
priuilegiis comoediae dignae erunt, tum quia delectare, tum quia valde
prodesse, atque ita iis accedere possunt dramatibus, quae laudatissimus WERENFEL-SIVSc. l. his verbis
desiderat: Tales denique sint comoediae
nostrae, quas PLATO in republica
sua, tolera- ret, quas Cato cum
voluptate aspiceret, quas Vestales sine pudicitiae laesione spectare
possent, et, quod caput eft, quas Christianos homines et agere et
spectare decet. Certe qui ad scribendas comoedias animum
appulerunt, ii non male fecisse putandi sunt, si inter alia etiam id
operam dederunt, vt fabulae vis ac ratio
vehementiorem aliquem humanitatis sensum
excitaret, quem vel lacrumae, testes commotionis, consequerentur. Quotus
enim quisque est, qui non nunquam eo modo
perturbari nolit, qui non interdum eam voluptatem, qua animus totus
quasi perfundatur et inundetur, anteponat huic, quae non nisi summas
animi extremitates, vt ita loquar, adluat. Lacrumae, a comoedia expressae, similes sunt pluuiae mitiori, quae segetes non solum laetas, sed et
frugiferas reddit. Haec omnia non eo dicta sint, vt comoedia vetus
illa hilarior de iusta sua possessione depellatur, (imo vero maneat illi
aeterna auctoritas atque dignitas!) sed vt in consortium societatemque
veniat haec recentior, quae, vulgaribus ferme exhaustis
characteribus, nouos, copiosioremque adeo fabulae
materiam, praebet, ac sermonum genus variat. Si qui sunt, qui ea solum de
causa comoediae interesse velint, vt in
effusiores soluantur cachinnos, hos Terentii atque Destouchesii aliique huius generis Comici non admodum curabunt:
iis vero displicuisse, quos nihil, nisi effrenata
et barbara iocandi petulantia, delectet, non adeo
magnum dedecus videbitur. Iudicabunt et post nos iudices, his quoque
seruiendum. Fuit Flaccus, qui,
auctoritate critica vfus, pronunciauit: At proaui nostri Plautinos et numeros et Laudauere
sales; nimium patienter vtrumque (Ne dicam stulte) mirati.
Erunt fortasse aliquando, qui reprehendant, nos in ferendacomoedia mouente nimium impatientes, ne dicam
asperos, fuisse.